Warto wiedzieć - gruźlica

  Co to jest gruźlica?
 Gruźlica jest chorobą zakaźną wywołaną przez bakterie – prątki gruźlicy z grupy Mycobacterium tuberculosis complex.
 Głównym źródłem zakażenia jest chory człowiek, szczególnie jeżeli nie jest leczony. Bardzo rzadko prątkiem gruźlicy można się zakazić od zwierząt chorych na gruźlicę (zwłaszcza chorych krów, które wydalają prątki z mlekiem). Spożycie niepasteryzowanego mleka lub jego przetworów może również doprowadzić do zakażenia. Jednak od wielu lat w Polsce ryzyko to jest znikome, bo tylko sporadycznie rejestruje się zachorowania bydła na gruźlicę.
 Gruźlica jest chorobą zaraźliwą. Prątki wraz z wdychanym powietrzem przenoszą się od chorej osoby na zdrową. Po dotarciu do płuc prątki zagnieżdżają się i wywołują zmiany nazywane ogniskiem pierwotnym. Z tego ogniska drogą limfy i krwi mogą przedostać się do wszystkich narządów i tkanek, a w sprzyjających okolicznościach wywołać chorobę. Jednak gruźlica najczęściej atakuje płuca.
 U osób zakażonych ryzyko rozwoju choroby utrzymuje się przez całe życie, jednak jest ono najwyższe w ciągu pierwszych 2 lat od zakażenia. U 5-10% zakażonych prątkami może rozwijać się choroba. Pozostali są klinicznie zdrowi i znajdują się w tzw. stanie drzemiącego zakażenia (LTB – Latent Tuberculosis Infection). Stan zakażenia można potwierdzić poprzez wykonanie testu tuberkulinowego. Obecnie istnieje również, choć w ograniczonym zakresie możliwość wykonywania w tym celu innych testów.
 Ryzyko przekształcenia się „drzemiącego zakażenia w pełnoobjawową chorobę” zwiększają:

• czynniki zewnętrzne (tj. nędza, stały kontakt z chorą osobą),
• czynniki wewnętrzne (tj. trwające choroby lub włączone leczenie immunosupresyjne). Obecnie szczególną rolę odgrywa zakażenie HIV, które kilkadziesiąt razy zwiększa ryzyko zachorowania na gruźlicę osoby, która jest zakażona prątkiem.

  Jakie są objawy gruźlicy?
 We wczesnych stadiach choroby nie występują typowe objawy, a choroba przebiega przewlekle. Tylko w nielicznych przypadkach początek choroby jest gwałtowny. W czasach, kiedy leki przeciwprątkowe nie były dostępne, gruźlica charakteryzowała się tzw. „galopującymi suchotami”, które prowadziły do śmierci w przeciągu kilku tygodni.
 Najczęstszym objawem gruźlicy układu oddechowego jest trwający ponad 3 tygodnie kaszel. Wiąże się on głównie z lokalizacją prątków w układzie oddechowym. Kaszlowi może towarzyszyć odkrztuszanie śluzowej lub śluzowo-ropnej plwociny oraz duszność i/lub ból w klatce piersiowej. Niekiedy chory odkrztusza plwocinę z krwią (krwioplucie), rzadziej dochodzi do krwotoków płucnych.
 Do objawów ogólnych gruźlicy należą:

• brak apetytu i utrata masy ciała,
• stany podgorączkowe i gorączka (głównie w godzinach popołudniowych i wczesnowieczornych),
• nocna potliwość,
• osłabienie.

 Jak poważne mogą być objawy gruźlicy? 
 Przed wprowadzeniem leków przeciwprątkowych gruźlica, a zwłaszcza jej ostre postacie, jak np. gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu czy serowate zapalenie płuc, w większości przypadków prowadziły do zgonu.
 Przez stulecia gruźlica była główną przyczyną zgonów dzieci, młodocianych i młodych dorosłych. W większości przypadków śmierć następowała po wielu latach kolejnych remisji i zaostrzeń choroby. W nielicznych przypadkach zgony następowały w ciągu kilku tygodni lub miesięcy od początku choroby (tzw. „galopujących suchot”). 
 Postępująca gruźlica płuc, która zostanie późno rozpoznana, powoduje zniszczenie miąższu płuc, prowadząc do niewydolności oddechowej (łatwego męczenia się i duszności), następnie do niewydolności oddechowo-krążeniowej i w końcu do zgonu.
 Natomiast gruźlica pozapłucna prowadzi do zaburzenia pracy czynności zajętych narządów np. układu kostno-stawowego, moczowego. W przypadkach gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu może dojść do głuchoty, ślepoty, porażeń lub niedorozwoju umysłowego.
 Jak wiele zachorowań na gruźlicę występuje w Polsce?
 Źródło danych: biuletyny roczne Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc oraz biuletyny Szczepienia ochronne w Polsce” (wyd: NIZP-PZH, GIS)
 Od kilkudziesięciu lat sukcesywnie spada liczba zachorowań na gruźlicę. W 2020 roku w Polsce zarejestrowano 3388 zachorowań na gruźlicę, czyli 1993 przypadków gruźlicy mniej niż w roku poprzednim i 5090 przypadków mniej w porównaniu z rokiem 2011.
 Zapadalność na gruźlicę wszystkich postaci w 2020 roku wynosiła 8,8 i była mniejsza o 36,7% w porównaniu z rokiem 2019 oraz o 60,4% w porównaniu z rokiem 2011, w którym wynosiła 22,2.
 Najczęstszą postacią gruźlicy była gruźlica płuc. W 2020 roku zarejestrowano 3237 przypadków gruźlicy płuc, tj. 95,4% wszystkich zachorowań. Zachorowania na gruźlicę pozapłucną (151 przypadków) stanowiły 4,5% ogółu chorych zarejestrowanych w 2020 roku. Najczęstszą postacią gruźlicy pozapłucnej było gruźlicze zapalenie opłucnej (71 zachorowań), gruźlica obwodowych węzłów chłonnych (23 zachorowania), gruźlica kości i stawów (21 zachorowań), gruźlica narządów moczowo-płciowych (8 zachorowań), gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu (4 zachorowania). W 2020 roku nie zarejestrowano zachorowań na gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu u dzieci do 14 lat.
 Najwięcej zachorowań odnotowano u osób w wieku od 45 do 64 lat (44,4%). Zachorowania na gruźlicę dzieci do 14 lat stanowiły 1,2% ogółu zachorowań. U dzieci wykryto 37 przypadków gruźlicy płuc i 2 przypadki gruźlicy pozapłucnej. U młodzieży w wieku od 15 do 19 lat zarejestrowano 49 zachorowań na gruźlicę.
 Podobnie jak w latach poprzednich na gruźlicę częściej chorowali mężczyźni – 74% ogółu zachorowań. Więcej zachorowań na gruźlicę odnotowano w miastach niż na wsi.
 Zapadalność na gruźlicę w Polsce jest wciąż wyższa niż średnia w krajach Unii Europejskiej oraz w Norwegii i Islandii (współczynnik 9,6 na 100 000 ludności w 2019 roku). W większości krajów UE zapadalność zmniejszyła się w ciągu ostatnich 5 lat. Osoby z Francji, Polski, Rumunii, i Wielkiej Brytanii stanowiły 54,7% ogółu chorych na gruźlicę.
 W Polsce wśród cudzoziemców w 2020 roku odnotowano 1,8% zgłoszonych przypadków gruźlicy W UE/EOG w 2019 roku 34,5% wszystkich chorych na gruźlicę było cudzoziemcami.
 Poważnym problemem w leczeniu chorych na gruźlicę jest powstawanie prątków na leki przeciwprątkowe tzw. gruźlica wielolekooporna MDR-TB (Multi-Drug Resistant Tuberculosis), wywołana przez prątki oporne jednocześnie na dwa najważniejsze leki przeciwprątkowe: izoniazyd i ryfampicynę. Główną przyczyną rozwoju wielolekowej oporności prątków jest przyjmowanie leków przeciwprątkowych przez chorych niezgodnie z zaleceniami lekarza. W Polsce wśród ok. 1,4% chorych zidentyfikowano gruźlicę MDR-TB, w całej Unii Europejskiej 3,4%, ale już Estonii i na Litwie odpowiednio 21,3% i 17,0%.
 Raporty roczne o występowaniu gruźlicy pochodzą z Krajowego Rejestru Zachorowań na Gruźlicę przygotowywanego i udostępnianego przez Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie.

 Jakie rodzaje szczepionek przeciw gruźlicy są dostępne w Polsce? 
 Szczepionka BCG jest żywą szczepionką bakteryjną. Składnikiem aktywnym szczepionki jest pozbawiona zjadliwości odmiana prątka bydlęcego (Mycobacterium bovis BCG).
 Ochronny mechanizm działania szczepionki jest podobny do procesu rozwoju odporności przeciwgruźliczej, obserwowanego w przypadku naturalnego zakażenia.
 W świetle aktualnej wiedzy szczepionki BCG wykazują relatywnie niską skuteczność w zapobieganiu najczęstszej, płucnej postaci gruźlicy oraz wyższą skuteczność w zapobieganiu ostrym, ogólnoustrojowym postaciom gruźlicy, tj. gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.
 Nie ma jednolitej opinii na temat czasu ochronnego działania szczepionki (od 10-15 lat lub krócej). Niektóre obserwacje Indian północnoamerykańskich wskazują, że efekt ten utrzymuje się nawet kilkadziesiąt lat.

 Dlaczego warto się szczepić przeciw gruźlicy? 
 Szczepienia BCG zostały wprowadzone w 1921 roku jako jedyna wówczas dostępna metoda zapobiegania gruźlicy.
 Szczepienia BGC zmniejszyły występowanie najcięższych, postaci gruźlicy, np. gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. W Polsce przed wprowadzeniem szczepień BCG i leków przeciwprątkowych umierało rocznie około 1 500 dzieci chorych na tę postać gruźlicy. Obecnie rejestruje się kilka zachorowań w roku.
 Późno rozpoznana lub błędnie zdiagnozowana gruźlica może prowadzić do zgonu, ciężkiego kalectwa (tj. porażenie, niedorozwój umysłowy) lub niewydolności oddechowej.
 Szczepienia BGC są ważnym elementem nowoczesnych programów zwalczania gruźlicy.
 Najlepszą metodą zapobiegania gruźlicy jest wczesne wykrywanie chorego i jego skuteczne leczenie. Obecnie dostępne leki pozwalają na całkowite wyleczenie i powrót chorego do normalnego trybu życia i pracy.
 Kto i kiedy powinien zostać zaszczepiony przeciw gruźlicy?
 Szczepionka BCG jako jedyna z dostępnych jest stosowana śródskórnie.
 WHO zaleca podanie jednej dawki szczepionki BCG noworodkom w krajach o wysokim ryzyku zakażenia i zachorowania na gruźlicę. W Polsce od 1955 roku szczepienia BCG są obowiązkowe. Od 2006 roku szczepiono wyłącznie noworodki w pierwszej dobie życia. Od stycznia 2019 roku szczepionka BCG powinna być podana po urodzeniu, przed wypisaniem dziecka z oddziału neonatologicznego.
 W krajach uprzemysłowionych o niskim ryzyku gruźlicy wśród ludności etnicznej (Niemcy, Szwecja, Finlandia), szczepienia BCG wykonuje się w grupach ryzyka, np. u dzieci robotników, imigrantów z krajów o wysokiej częstości gruźlicy. W Stanach Zjednoczonych rozważa się wprowadzenie szczepień BCG wśród personelu medycznego, narażonego na kontakt z chorymi na gruźlicę wielolekooporną.
 Do czasu wdrożenia nowej, uniwersalnej szczepionki przeciwgruźliczej, która jest w trakcie badań, należy stosować szczepienia BCG noworodków.

Źródło: szczepienia.pzh.gov.pl